Τι θα γινόταν εάν όλοι οι άνθρωποι στον πλανήτη ζούσαν – δηλαδή κατανάλωναν και μόλυναν – όπως εμείς σήμερα; Τα στοιχεία είναι αμείλικτα1: Εάν όλοι ζούσαν όπως ο μέσος Αμερικάνος θα χρειαζόμασταν 4 πλανήτες για να συντηρηθούμε, ενώ εάν ζούσαν όπως ο μέσος Ευρωπαίος ή Έλληνας θα χρειαζόμασταν 3.
Δεδομένου ότι έχουμε µόνο έναν, προκύπτει το ερώτημα: Πού βρίσκουμε τους υπόλοιπους 2 ή 3;
Η θεωρία του οικολογικού αποτυπώµατος2 μας βοηθά να βρούμε απαντήσεις σε αυτό. Με βάση το γεγονός ότι ο πλανήτης έχει πεπερασμένους πόρους, υπολογίζει την έκταση της καλλιεργήσιμης γης και του νερού που χρειάζεται ένας άνθρωπος ή ένας πληθυσμός για να παράγει όλα τα προϊόντα που καταναλώνει, καθώς και να απορροφηθούν τα απορρίμματα και οι ρύποι του. Πρακτικά, διαιρώντας την έκταση των καλλιεργήσιμων εδαφών και του καθαρού νερού µε τον πληθυσμό της Γης, υπολογίζεται τι αντιστοιχεί στον καθένα, ώστε να ζει με βιώσιμο τρόπο. Το αποτύπωμα αυτό μπορεί να αφορά έναν άνθρωπο, ένα κτίριο, µία πόλη ή µια χώρα. Σήμερα η ανθρωπότητα καταναλώνει σχεδόν 1,8 πλανήτες3, δηλαδή σχεδόν το διπλάσιο από αυτό που είναι βιώσιμο.
Ο μέσος Έλληνας παράγει 504kg απορριμμάτων το χρόνο4. Αυτό σημαίνει περίπου 1,4kg κάθε μέρα. O μέσος Αμερικάνος παράγει 2,2kg/μέρα5, ενώ ο Ινδός 0,4kg/μέρα6. Ακόμα μεγαλύτερες είναι οι διαφορές μεταξύ των ανεπτυγμένων και των αναπτυσσόμενων χωρών, σε μεγέθη όπως η κατά κεφαλή κατανάλωση νερού, πετρελαίου ή έκλυση CO2.
Είναι προφανές ότι για να μπορούν οι πλούσιες χώρες να έχουν τόσο μεγάλα αποτυπώματα, πρέπει οι φτωχές να έχουν πολύ μικρά. Ουσιαστικά, για να μπορούμε εμείς να ζούμε όπως τώρα, κλέβουμε το μερίδιο κατανάλωσης και ρύπανσης των φτωχών χωρών: Η μειοψηφία των κατοίκων της Γης ζουν σε βάρος της πλειοψηφίας.
Επιπλέον, οι φυσικές καταστροφές (τυφώνες, πλημμύρες, κλπ) που προκαλεί η κλιματική αλλαγή επηρεάζουν κυρίως φτωχές χώρες, που αδυνατούν να τις αντιμετωπίσουν. Έτσι, εξ αιτίας του δικού µας “ανεπτυγμένου” τρόπου ζωής, ο πληθυσμός των αναπτυσσόμενων χωρών καταδικάζεται έμμεσα σε θάνατο, πείνα, αρρώστια, μετανάστευση και ανέχεια.
Η μεγέθυνση7
Αντί να προσαρμόσουμε τις κοινότητες των ανθρώπων στο περιβάλλον, προσαρμόσαμε το περιβάλλον στις ανάγκες τις βιομηχανίας και της οικονομίας. Η απληστία µας έχει οδηγήσει στη δημιουργία άχρηστων αναγκών. Για να τις ικανοποιήσουμε, δημιουργήσαμε µια οικονομία που έχει στόχο την απεριόριστη μεγέθυνση σε έναν πλανήτη με πεπερασμένους πόρους. Η μεγέθυνση αυτή, εκτός του ότι προκαλεί την κλιματική αλλαγή, δυστυχώς, τροφοδοτεί και τροφοδοτείται από τις κοινωνικές ανισότητες. Χωρίς αυτές δεν μπορεί να υπάρξει.
Επιπλέον, το μεγαλύτερο μέρος της ευχαρίστησής µας προέρχεται από υλικά αγαθά με συγκεκριμένο περιβαλλοντικό αποτύπωμα, όπως η αλόγιστη χρήση του αεροπλάνου / αυτοκινήτου (πετρελαιοπόλεμοι και CO2), τα καινούρια µας ρούχα ή κινητά (ηλεκτρονικά απόβλητα στις χώρες του τρίτου κόσμου), οτιδήποτε “νέο” βγαίνει στην μόδα και στέλνει στα απορρίμματα το “παλιό”. Η ευχαρίστηση, η κατανάλωση και η ευημερία δεν είναι από μόνες τους κατακριτέες. Γίνονται όμως κατακριτέες όταν προέρχονται από σχέσεις υποτέλειας, όχι μόνο μεταξύ ανθρώπων, αλλά και μεταξύ ανθρώπου αφέντη – περιβάλλοντος σκλάβου.
Αλήθεια, σκεφτόμαστε την σχέση που θέλουμε να έχουμε µε το περιβάλλον κάθε φορά που αγοράζουμε κάτι; Σκεφτόμαστε την αποψίλωση των δασών ή πόσο νερό, σοδειές και καλλιεργήσιμη γη ξοδεύεται όταν τρώμε καθημερινά κρέας; Σκεφτόμαστε πόσοι κάτοικοι φτωχών χωρών έχουν αναγκαστεί να γίνουν περιβαλλοντικοί πρόσφυγες για να μπορούμε να πηγαίνουμε µε το αμάξι µας στο διπλανό τετράγωνο;
Ένα σύμπλεγμα σχεδιαστών, διαφημιστών και πωλητών εργάζεται ασταμάτητα για τη δημιουργία νέων αναγκών και επιθυμιών, προωθώντας προϊόντα που δεν έχουν κανένα πραγματικό όφελος στον ψυχισμό µας ή στο περιβάλλον, αλλά σχεδιάζονται αποκλειστικά για να µας τονώσουν τη λίμπιντο, ή να µας ανεβάσουν ένα ακόμα σκαλί στο κοινωνικό status. Είναι φανερό ότι αν συνεχίσουμε έτσι, η σύγκρουση µε τα φυσικά όρια του πλανήτη8 και η περαιτέρω αύξηση των ήδη τεράστιων κοινωνικών ανισοτήτων είναι αναπόφευκτες.
«Εάν όλος ο κόσμος κατανάλωνε όπως ένας Αμερικάνος, ο πληθυσμός της γης θα έπρεπε να είναι 1δις. Αν κατανάλωνε όπως ένας κάτοικος της Μπουρκίνα Φάσο, θα ανέβαινε στα 23δις». -Serge Latouche
Η πρόταση της Απομεγέθυνσης
Η απομεγέθυνση αναφέρεται πρωτίστως στην αποσύνδεσή µας από την οικονομική μεγέθυνση, (να παράγουμε δηλαδή μεγαλύτερα, περισσότερα, γρηγορότερα) και στον επανα-προσανατολισμό µας προς την επίτευξη της κοινωνικής ευημερίας, με δημοκρατικές διαδικασίες.
Πρόκειται, ουσιαστικά, για µια διαδικασία πραγματικής και εκούσιας μείωσης της παραγωγής και κατανάλωσής µας, εφόσον αυτές διαταράσσουν την ισορροπία του περιβάλλοντος, της κοινωνίας και, εν τέλει, του ψυχισμού μας. Η εργασία µε νόημα, που είναι κοινωνικά χρήσιμη και από την οποία αντλεί κάποιος ευχαρίστηση, είναι το ζητούμενο. Μειώνοντας τις απαιτήσεις µας σε υλικά αγαθά, θα μειωθεί ο απαιτούμενος χρόνος εργασίας µας (ο οποίος παρά τη συνεχή τεχνολογική πρόοδο δεν έχει μειωθεί στο ελάχιστο) και θα μένει περισσότερος χρόνος για δραστηριότητες δημιουργικές για εμάς και την κοινωνία. Ταυτόχρονα θα προστατευτεί το περιβάλλον και θα μετριαστούν οι συνέπειες της κλιματικής αλλαγής.
Μπορεί να σκέφτεστε ότι οι αποφάσεις αυτές είναι πολιτικές και να αναρωτιέστε τι θα μπορούσε να κάνει ο καθένας από εμάς για ένα παγκόσμιο ζήτημα όπως αυτό. Μια καλή αρχή είναι η συνειδητοποίηση της ανάγκης για αλλαγή. Από ‘κει και πέρα, η θεωρία της απομεγέθυνσης προτείνει µια σειρά από δράσεις-αλλαγές, αρχικά σε τοπικό επίπεδο. Η “τοπικοποίηση”, για παράδειγμα, σκοπεύει στη ριζική μείωση της απόστασης του τόπου παραγωγής και του τόπου κατανάλωσης. Προτάσσει την τοπική παραγωγή της τροφής, της ενέργειας και των αγαθών, την αύξηση της παραγωγής μικρής κλίμακας, αλλά και την αποκέντρωση στη λήψη αποφάσεων. Όταν οι πρώτες ύλες, πηγές ενέργειας και εργατικό δυναμικό θα προέρχονται, κατά το δυνατόν, από την ίδια περιοχή, θα μειωθεί το περιβαλλοντικό αποτύπωμα των μεταφορών (μικρότερη απόσταση, λιγότερο CO2 παραγόμενο από τα μεταφορικά μέσα). Τίποτα όμως από αυτά δεν μπορεί να γίνει χωρίς δραστική μείωση της κατανάλωσής μας.
Τελικά ποιο είναι το όριο;
«Ο άνθρωπος που δεν ευχαριστιέται µε τα λίγα, δεν ευχαριστιέται µε τίποτε» -Επίκουρος
Σκεφτείτε έναν κόσμο όπου η οικονομία είναι ένα απλό εργαλείο του ανθρώπινου βίου και όχι ο υπαρξιακός λόγος του. Ένα σύστημα αγοράς που θα βασίζεται στην βιωσιμότητα και όχι αποκλειστικά στο δέλεαρ του κέρδους. Η κοινωνία της μανιώδους κατανάλωσης, της διαφήμισης και του φθηνού θεάματος, δεν είναι αναγκαστικά ο µόνος δρόμος. Ο άνθρωπος πρέπει να είναι δημιουργός της ζωής του και να καλλιεργήσει την αίσθηση της προσωπικής ευθύνης απέναντι στην κοινότητα. Δεν έχουμε την πολυτέλεια να περιμένουμε από κάποιον αρχηγό ή το κράτος να υιοθετήσει αυτές τις αρχές. Μόνο αν συνειδητά ξεκινήσουμε αλλάζοντας την προσωπική µας ζωή μπορεί να αλλάξει κάτι και σε κοινωνικό επίπεδο. Επανάσταση από μέσα προς τα έξω.
Τι πραγματικά χρειαζόμαστε; Πόση παραπάνω μεγέθυνση θα µάς κάνει ευτυχισμένους;
Ας αρχίσουμε επαναπροσδιορίζοντας τις έννοιες “χρειάζομαι” και “θέλω”, “ανάγκη” και “επιθυμία” και επανακαθορίζοντας το τι, πώς και γιατί θα παράγεται. Όσο πιο πολύ αργούμε, τόσο ακριβότερα θα το πληρώσουμε στο μέλλον.
ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ
- Πόσοι πλανήτες θα χρειάζονταν εάν όλοι ζούσαν σαν εσένα;
- Κάνε το τεστ και ενημερώσου στο: www.footprint.wwf.org.uk
- Χρήσιμες καθηµερινές πρακτικές οικολογίας, εδώ:
Άρης Χατζηνικολάου
Γραφείο Περιβαλλοντικής Διαχείρισης ΠαΜακ
Περιβαλλοντική Ομάδα ΠαΜακ
Πηγές:
- How many Earths do we need? https://www.bbc.com/news/magazine-33133712
- Our Ecological Footprit – Reducing Human Impact on the Earth, Mathis Wachernagel & William Rees, 1996
- Number of planet Earths we need https://www.theworldcounts.com/challenges/planet-earth/state-of-the-planet/overuse-of-resources-on-earth/story
- Municipal waste (per capita) generated, 2018, https://ec.europa.eu/eurostat/web/products-eurostat-news/-/DDN-20200318-1
- Global waste index 2019, https://sensoneo.com/sensoneo-global-waste-index-2019/
- Kumar Sunil; Smith Stephen R.; Fowler Geoff; Velis Costas; Kumar S. Jyoti; Arya Shashi; Rena null; Kumar Rakesh; Cheeseman Christopher (2017). “Challenges and opportunities associated with waste management in India”. Royal Society Open Science.
- Ο όρος “μεγέθυνση” αναφέρεται στον αγγλικό όρο “growth”, ο οποίος πιο συχνά μεταφράζεται, λανθασμένα, ως “ανάπτυξη”.
- Πολλές έρευνες καταλήγουν στο ότι η καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος και της βιοποικιλότητας συμβάλουν στην ανάπτυξη ασθενειών όπως ο κορωνοϊός, αλλά και καθιστούν τον ανθρώπινο οργανισμό πιο ευάλωτο σε ασθένειες (ειδικά σχετιζόμενες με το αναπνευστικό). Ταυτόχρονα, η μέση θερμοκρασία του πλανήτη έχει ξεπεράσει τον 1οC πάνω από τα προ-βιομηχανικά επίπεδα [https://earthobservatory.nasa.gov/world-of-change/global-temperatures].