Έκανα ένα μικρό κοινωνικό πείραμα πλησιάζοντας τέσσερις ανθρώπους. Τους ζήτησα να μου περιγράψουν με μια σύντομη φράση τί σημαίνει για αυτούς ελευθερία. Ο πρώτος, ένα δεκάχρονο αγόρι, μου απάντησε: “Ελευθερία για μένα είναι να βγαίνω έξω, να παίζω ποδόσφαιρο και βιντεοπαιχνίδια με τους φίλους μου”. Ο δεύτερος, ένας συμφοιτητής μου στη Νομική, μου απάντησε: “Ελευθερία είναι η δυνατότητα αυτοπροσδιορισμού” ενώ ο τρίτος, μια φίλη μου, μου είπε ότι: “Ελευθερία, για μένα, είναι να είμαι ευτυχισμένη”. Το τελευταίο άτομο που προσέγγισα, η γειτόνισσά μου, μου απάντησε ότι: “Η ελευθερία είναι ένα πολύ σημαντικό αγαθό χάρη στο οποίο μπορούμε να ζούμε όπως θέλουμε δημιουργικά και όμορφα”.
“Πόσο ωραίες και διαφορετικές περιγραφές!” σκέφτηκα. Και θα συμφωνήσω με όλες εν γένει. Γιατί ακριβώς η έννοια της ελευθερίας είναι μια έννοια με ισχυρό σημασιολογικό υπόβαθρο το οποίο ποικίλλει. Καταρχάς, ποικίλλει με βάση τις ιστορικές, κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές συνθήκες. Και αυτό αποδεικνύεται και από το παρελθόν και στο παρόν. Αλλιώς αντιλαμβάνονταν την ελευθερία οι Επαναστάτες του 1821 με το Σύνθημα “Ελευθερία ή Θάνατος” ή αλλιώς οι απεργοί στο Σικάγο το 1886 διεκδικώντας πανηγυρικά τα εργατικά τους δικαιώματα. Και αλλιώς αντιλαμβανόμαστε σήμερα την ελευθερία ζώντας σε δημοκρατικά -κατά πλειονότητα- καθεστώτα.
Και ακόμη περισσότερο -κάτι που διαφαίνεται ξεκάθαρα από το κοινωνικό μου πείραμα- θα έλεγα ότι η ελευθερία ως μια πολυσήμαντη έννοια ποικίλλει καθώς προσδιορίζεται διαφορετικά από άτομο σε άτομο. Τίθεμαι υπέρ της άποψης περί ύπαρξης υποκειμενικής ελευθερίας την οποία οριοθετεί ο καθένας με βάση τα δικά του μέτρα και σταθμά, με βάση το δικό του γνωστικό επίπεδο, με βάση τις δικές του εμπειρίες, με βάση το δικό του ιδιαίτερο κοινωνικό περιβάλλον στο οποίο ζει.
Θα ήθελα, όμως, να σημειώσω ένα κοινό χαρακτηριστικό που εντόπισα στις περιγραφές όλων των παραπάνω ανθρώπων. Τα άτομα απέδωσαν ένα αδιαφιλονίκητα θετικό περιεχόμενο στην έννοια της ελευθερίας. Και πραγματικά, μιλώντας για ελευθερία, η πλειονότητα του κόσμου σκέφτεται θετικά συναισθήματα.
Κάνοντας μια ιδιαίτερη προσέγγιση της έννοιας, η ελευθερία συντίθεται από τις:
- βούληση/επιθυμία
- την κατανόηση αυτής της βούλησης – γιατί θέλω να κάνω κάτι – και
- τη δράση/πράξη.
Ελευθερία σημαίνει, ταυτόχρονα, και ανάληψη ευθύνης – μέσω της βούλησης και κατανόησης- για τις επιλογές που θα κάνει ο καθένας στη ζωή του. Όπως έχει υποστηρίξει ο Ζαν-Πωλ Σαρτρ, υπεύθυνος σημαίνει: “Να είσαι δημιουργός κάποιου πράγματος”. Με άλλα λόγια, να είσαι δημιουργός της δικής σου ζωής, της ζωής που θέλεις να ακολουθήσεις.
Πέραν όμως από την ανάληψη ευθύνης, πρέπει, επιπλέον, να υπάρξει και μια απόφαση, και μια πράξη βούλησης. Πόσο ικανοί και πρόθυμοι είμαστε, τελικά, να αναλάβουμε αυτήν την ευθύνη, να πάρουμε την απόφαση και να διεκδικήσουμε αυτό που θέλουμε με κάθε κόστος; Γιατί σίγουρα υπάρχει κόστος σε κάθε απόφαση που θα πάρουμε.
Και δεν πρέπει να ξεχνούμε, φυσικά, ότι η ελευθερία περιορίζεται. Ναι, περιορίζεται. Πάντα οριοθετείται από σεβασμό στην ελευθερία του άλλου. Δεν είναι σωστό να βλάπτουμε την ελευθερία του άλλου, για να ικανοποιήσουμε τη δική μας ελευθερία.
Θα κλείσω με το δικό μου ορισμό της ελευθερίας, τον οποίο δυσκολεύομαι να εντάξω σε μια μόνο φράση. Θα κάνω, λοιπόν, μια μικρή κατάχρηση. Ελευθερία, για μένα, σημαίνει η δυνατότητα να μπορεί να φτάσει κάποιος στην αυτοπραγμάτωσή του μέσα από μια δυναμική και δύσκολη διαδικασία, προσπερνώντας κάθε φορά επιδράσεις, κωλύματα και προβλήματα, σεβόμενος πάντα τα όρια της ελευθερίας του άλλου. Ελευθερία σημαίνει έκφραση, δημιουργία, καλλιέργεια του πνεύματος, δυναμισμός και ευτυχία.