Ο αμυγδαλοειδής πυρήνας είναι μια αρχέγονη, διατηρημένη περιοχή στον εγκέφαλο η οποία θεωρείται ότι σχετίζεται κατά βάση με την εκμάθηση, έκφραση και αποθήκευση των συναισθηματικών αποχρώσεων ενός βιώματος. Εμπλέκεται άμεσα στο αίσθημα του φόβου και στην εκδήλωση φοβικής συμπεριφοράς, ενώ συμμετέχει στην έναρξη και στην ολοκλήρωση των σωματικών αντιδράσεων που συνδέονται με τη συναισθηματική κατάσταση.
Οι πρωτόγονοι άνθρωποι βρίσκονταν καθημερινά αντιμέτωποι με πληθώρα απειλών, όπως άγρια ζώα και άλλες φυλές. Με σκοπό την αύξηση των πιθανοτήτων επιβίωσης, ήταν απαραίτητο να αναπτυχθεί η αντίδραση “πάλης ή φυγής”, μια αυτόματη απάντηση που επιτρέπει την άμεση απόκριση στον κίνδυνο. Ο Daniel Goleman στο βιβλίο του “Emotional Intelligence” χρησιμοποίησε πρώτος τη φράση “Amygdala Hijack” με σκοπό να περιγράψει το φαινόμενο. Ο μηχανισμός αυτός διατηρήθηκε εξελικτικά και στους σύγχρονους ανθρώπους, προσαρμοσμένος φυσικά στις τοπικά και χρονικά μεταβαλλόμενες κοινωνικές συνθήκες.
Μόλις ένα απειλητικό ερέθισμα γίνει αντιληπτό, η αμυγδαλή προκαλεί την απελευθέρωση ορμονών του στρες, όπως αδρεναλίνη και κορτιζόλη στην κυκλοφορία, καθώς και ποικίλες αντιδράσεις από το αυτόνομο νευρικό σύστημα (αύξηση του καρδιακού ρυθμού, εφίδρωση, αύξηση της αναπνευστικής συχνότητας και του μυϊκού τόνου). Ενεργοποιείται έτσι άμεσα η αντίδραση “πάλης ή φυγής”, ενώ παράλληλα η αμυγδαλή φαίνεται να αναστέλλει τις νευρικές οδούς προς τον μετωπιαίο φλοιό, το τμήμα του εγκεφάλου που συνδέεται στενότερα με τη λογική σκέψη, τον οποίο και αποκλείει από την επεξεργασία των ερεθισμάτων και τη λήψη σύνθετων αποφάσεων. Την ίδια στιγμή αλλά και μακροπρόθεσμα, η μνήμη καθίσταται ανακριβής, με μειωμένη την ικανότητα για απομνημόνευση, καταγραφή και ανάκληση του μνημονικού υλικού λόγω φορτισμένων ψυχολογικών βιωμάτων.
Το χρόνιο stress και άλλες ψυχοπαθολογίες είναι πιθανό να επηρεάζουν και να ενισχύουν το φαινόμενο, καθιστώντας ορισμένα άτομα περισσότερο ευάλωτα. Τέτοια παραδείγματα αποτελούν ασθενείς με PTSD, κοινωνικές φοβίες και άλλα αγχώδη σύνδρομα, οι οποίοι εμφανίζουν αυξημένη ενεργότητα του αμυγδαλοειδούς πυρήνα και ως αποτέλεσμα, πιο συχνά φαινόμενα υποκλοπής.
Ακολουθούν μερικά γνωστά παραδείγματα και συμβάντα, που είναι πιθανό να αποδίδονται σε αυτόν τον μηχανισμό.
Έγκλημα Πάθους/Εν βρασμώ ψυχής
Στην παγκόσμια βιβλιογραφία αναφέρεται πλειάδα περιστατικών στα οποία ο δράστης φαίνεται να βρίσκεται σε διαταραγμένη ψυχική κατάσταση, με αδυναμία για λογική σκέψη . Ίσως μία από τις γνωστότερες υποθέσεις είναι η δολοφονία της Nicole Brown και του Ron Goldman, για την οποία ο κατηγορούμενος OJ Simpson απαλλάχθηκε από το δικαστήριο. Στο βιβλίο που εξέδωσε το 2006 με τίτλο “if I DID IT” περιγράφει ένα υποθετικό καθ’ αυτόν σενάριο, που περιλαμβάνει τα γεγονότα που έλαβαν χώρα τη νύχτα της δολοφονίας. Χαρακτηριστικά αναφέρει οτι αφού μπήκε στην αυλή της Nicole απο την χαλασμένη πίσω πόρτα, παρατήρησε στο παράθυρο αναμμένα κεριά, ένα θέαμα που του γέννησε τη σκέψη πως η Nicole περίμενε εραστή. Σε αυτό το σημείο ο Ron Goldman, σερβιτόρος στο εστιατόριο που είχε φάει η οικογένεια Brown, έφτασε στο σπίτι με σκοπό να αφήσει τα γυαλιά που είχε ξεχάσει η μητέρα της Nicole. Ο συνδυασμός των γεγονότων προξένησε την οργή του Simpson, ο οποίος αναφέρει πως στον διαπληκτισμό που ακολούθησε ανάμεσα στο ζευγάρι, η κοπέλα έπεσε και χτύπησε το κεφάλι της. Σύμφωνα με την περιγραφή του, ο Goldman έλαβε άμεσα αμυντική θέση, προτού ο Simpson αρπάξει το μαχαίρι και χάσει τον έλεγχο. Αφού ανέκτησε τη συνείδησή του διαπίστωσε ότι ήταν καλυμμένος με αίμα χωρίς να μπορεί να ανακαλέσει με βεβαιότητα όσα προηγήθηκαν.
Η παραπάνω εξαιρετικά δημοφιλής περίπτωση υποκλοπής της αμυγδαλής έχει αποδοθεί στη νομολογία με τους όρους «έγκλημα πάθους» ή εγκληματική πράξη που τελέστηκε «εν βρασμώ ψυχής». Αποτελούν νομικούς όρους, με τους οποίους χαρακτηρίζεται κυρίως ο αποκλεισμός της σκέψης που οφείλεται σε αιφνίδια υπερδιέγερση συναισθήματος. Ο βρασμός ψυχικής ορμής θα πρέπει να συντρέχει και κατά την απόφαση για την τέλεση του εγκλήματος και κατά την στιγμή της τέλεσης. Αν ο δράστης αποφασίσει σε βρασμό ψυχικής ορμής, τη στιγμή όμως που διαπράττει το έγκλημα είναι ψύχραιμος, ο βρασμός ψυχικής ορμής δεν τεκμηριώνεται ως ελαφρυντικό. Είναι απαραίτητο ο δράστης να μην είναι σε θέση να σταθμίσει τα αίτια τα οποία τον κινούν στην τέλεση της πράξης και τα αίτια που τον συγκρατούν από την τέλεσή της. Ο βρασμός ψυχικής ορμής αποκλείεται σε κάθε προμελετημένη ενέργεια.
Περιστατικό μεταξύ Zinedine Zidane και Marco Materazzi
Μπροστά στα μάτια εκατομμυρίων φιλάθλων ο Zinedine Zidane, παγκοσμίου φήμης ποδοσφαιριστής, έχασε την ψυχραιμία του και επιτέθηκε στον Marco Materazzi, με αποτέλεσμα να αποβληθεί από τον τελικό του Mundial και να τελειώσει με αυτόν τον άδοξο τρόπο η καριέρα του.
Πολλοί αναρωτήθηκαν «Τι σκεφτόταν;». Η απροσδόκητη αυτή αντίδραση του ποδοσφαιριστή επιδεικνύει βασικά σημεία υποκλοπής της αμυγδαλής, με κυριότερα την έντονη συναισθηματική απόκριση, την ξαφνική έναρξη της αντίδρασης και την εμφανή μεταμέλεια κατόπιν, καθώς ζήτησε συγγνώμη από το κοινό. Το συμβάν, όπως και τα κατοπινά του σχόλια, αποδεικνύουν την στιγμιαία έλλειψη κρίσης και λογικής σκέψης που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως υποκλοπή αμυγδαλής.
Υποκλοπή εν καιρώ πανδημίας
Η υποκλοπή της αμυγδαλής είναι ένα φαινόμενο το οποίο βρίσκει εφαρμογή καθημερινά, αρκετά πιο συχνά απ’ ότι πιστεύουμε. Η περίοδος που διανύουμε παρέχει εύφορο έδαφος για την καρποφορία του πανικού και τη διασπορά ψευδών, παρωχημένων πληροφοριών, οι οποίες επιδρούν με εξαιρετικά διεγερτικό τρόπο στον μηχανισμό που αναφέρθηκε. Σκληρές εικόνες από το εσωτερικό των νοσοκομείων, αριθμοί και στατιστικές αναλύσεις κρουσμάτων και νεκρών, εικασίες και προσωπικές εκτιμήσεις ειδικών κατέκλυζαν και συνεχίζουν να κατακλύζουν την αμυγδαλή μας με τεράστιο όγκο πληροφορίας, τέτοιον που αδυνατούμε να τις επεξεργαστούμε με αποτελεσματικότητα και ταχύτητα. Η πανδημία επέφερε, εκτός από σημαντικές υγειονομικές και οικονομικές επιπτώσεις, γενικευμένη αδυναμία ρύθμισης και οργάνωσης της συναισθηματικής απόκρισης. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με την έκδηλη έλλειψη επαρκούς ενημέρωσης σχετικά με τον ιό και τους τρόπους πρόληψης και προστασίας του γενικού πληθυσμού, οδήγησε στην εμφάνιση ακραίων συμπεριφορών, οι οποίες υποκινούνταν από τον φόβο του επικείμενου θανάτου και τον πανικό που επέφερε η απότομη αλλαγή της καθημερινότητας και της ζωής συνολικά.
Το φαινόμενο αυτό επιχείρησε να αποτυπώσει ιταλική μελέτη με επικεφαλής τον Dr. Nicola Morelli. Ο επιστήμονας θέλησε να επεξηγήσει με επιστημονικό τρόπο, να αποδείξει με διαγνωστικές μεθόδους, τη νευρολογική επίδραση της πανδημίας στον πληθυσμό, ρίχνοντας επιπλέον φως στη λειτουργία και τη συμμετοχή της αμυγδαλής στον καθορισμό της συμπεριφοράς. Για τον σκοπό αυτό διενεργήθηκε μαγνητική τομογραφία εγκεφάλου σε ασθενείς, στους οποίους παρουσιάζονταν με τυχαία σειρά ευχάριστες και δυσάρεστες εικόνες, οι τελευταίες σχετιζόμενες με την ασθένεια COVID-19, αλλά και τρομακτικούς χαρακτήρες ταινιών. Αποδείχθηκε πως η προβολή διασωληνωμένων ασθενών, νοσηλευτικού προσωπικού με προστατευτικό εξοπλισμό, αλλά και ενδονοσοκομειακών χώρων, προκάλεσε σημαντικά εντονότερη απόκριση της αμυγδαλής. Χαρακτηριστικές είναι οι εικόνες, οι οποίες αφορούν υγιή γυναίκα 32 ετών, από την πληγείσα περιοχή της Piacenza στην Ιταλία. (βλ. Εικόνα)
Μπόμπαν Γιάνκοβιτς
28 Απριλίου 1993. Πανιώνιος και Παναθηναϊκός αγωνίζονται για το πρωτάθλημα Ελλάδος στο κλειστό γήπεδο της Νέας Σμύρνης, με τον Παναθηναϊκό να προηγείται σχεδόν σε όλον τον αγώνα. Οι παίκτες του Πανιωνίου, δείχνοντας αποφασιστικότητα και αγωνιστικότητα καταφέρνουν να μειώσουν σε 50-56, λίγα λεπτά πριν το τέλος. Στο 32ο λεπτό, ο διαιτητής του αγώνα, χρεώνει με επιθετικό φάουλ τον Σλόμπονταν «Μπόμπαν» Γιάνκοβιτς, σημαίνοντας έτσι την αποβολή του από τον αγωνιστικό χώρο με πέντε φάουλ. Η αγωνιστική συνθήκη, το επίπεδο εγρήγορσης που συνοδεύει τον αθλούμενο, η συναισθηματική και σωματική εξάντληση διαμορφώνουν ένα ευνοϊκό περιβάλλον για την υπερφόρτωση της αμυγδαλής και την απερίσκεπτη αντίδραση που ακολουθεί. Ο Μπόμπαν, μετατρέπεται σε έρμαιο της έντονης συναισθηματικής του απάντησης και εκτονώνει τον εκνευρισμό και την απογοήτευσή του, χτυπώντας με ορμή το κεφάλι του στη βάση της μπασκέτας. Η διάγνωση τίθεται μετά από λίγο, επιβεβαιώνοντας την καταστροφική δυνατότητα του μηχανισμού αυτού: «Ρήξη νωτιαίου μυελού και κάταγμα του έκτου αυχενικού σπονδύλου».
Ο Γιάνκοβιτς έμεινε για 13 χρόνια σε αναπηρικό καροτσάκι μέχρι το θάνατό του. Πέθανε στις 28 Ιουνίου του 2006, από ανακοπή καρδιάς, καθώς βρισκόταν σε ταξίδι μέσα σε πλοίο με προορισμό την Σύρο.
Θα μπορούσε, λοιπόν, κανείς να θεωρήσει πως η αμυγδαλή είναι μια δομή με αυτοκαταστροφική λειτουργία, η οποία ευθύνεται για κάθε απερίσκεπτη, ενστικτώδη, βίαιη αντίδραση. Όλοι όμως έχουμε γελάσει υπερβολικά με ένα μέτριο αστείο φίλου, με αποτέλεσμα να αναρωτιόμαστε το γιατί. Η απάντηση θα μπορούσε να αποδοθεί στον ίδιο μηχανισμό, ώστε κάθε υπέρμετρη αντίδραση, σε όλο το συναισθηματικό φάσμα, να περιλαμβάνεται.
Είμαστε όμως καταδικασμένοι, δέσμιοι της αμυγδαλής μας; Είναι σημαντικό να αντιλαμβανόμαστε την ψυχική κατάστασή μας κάθε φορά που ερχόμαστε αντιμέτωποι με διεγερτικές συνθήκες και να διατηρούμε την αυτογνωσία ότι το σώμα μας αντιδρά σε μία σύγκρουση, ώστε να παίρνουμε τη συνειδητή επιλογή να προσεγγίσουμε το ζήτημα αποστασιοποιημένα. Με αυτόν τον τρόπο αποφεύγουμε να εγκλωβιστούμε σε μία ανατροφοδοτούμενη αντίδραση αρνητικών συναισθημάτων, που αυξάνουν το stress. Η ικανότητα για αναγνώριση και διαχείριση των συναισθημάτων μας, η ενσυναίσθηση και η αποδοτική επικοινωνία μπορούν να αποτρέψουν την υποκλοπή της αμυγδαλής.